Nezavisna država Hrvatska koju je 10. aprila 1941. godine osnovao fašistički Ustaški hrvatski oslobodilački pokret (Ustaški pokret), uglavnom je poznata po dve stvari: brutalnoj i krvavoj prirodi vladavine i kampanji genocida koju je vodila protiv manjina, prvenstveno autohtonog srpskog stanovništva, kao i Jevreja i Roma. Rasna politika i rešavanje srpskog i jevrejskog pitanja bili su u središtu državnog života i gotovo svaki aspekt nacionalnog života, uključujući kulturnu politiku, društveni sistem i ekonomiju, bio je ili upućen ili usmeren ka njihovom rešavanju. Ustaški vrh, državni planeri i većina partijskih teoretičara smatrali su da se održiva hrvatska država može ostvariti samo iskorenjivanjem Srba. Paradoksalno, međutim, kampanje masovnog ubijanja, deportacije, prisilne asimilacije i zatvaranja u koncentracione logore umnogome su doprinele nestabilnosti i konačnom uništenju te države. Spontana oružana pobuna među Srbima kao reakcija na genocid činila je srž partizanskog ustanka protiv nove države u kojoj je učestvovao i sve veći broj Hrvata, što je dovelo do zbacivanja ustaštva i propasti ustaške države.
Počeci Ustaškog pokreta
Ustaški pokret formirali su negde početkom 1930-ih kao Ustaško-hrvatsku revolucionarnu organizaciju (UHRO) Ante Pavelić, advokat i poslanik u jugoslovenskoj skupštini radikalne nacionalističke Hrvatske stranke prava (HSP) i novinar HSP Gustav Perčec. Organizacija, koja je osnovala niz kampova za obuku terorista, uglavnom u Italiji, bila je posvećena „oslobođenju“ Hrvatske od Kraljevine Jugoslavije i osnivanju velike Hrvatske koja bi obuhvatala najmanje Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu i Srem. Naziv organizacije i njenih članova – ustaše nastao je od srpskohrvatske reči za buntovnika. Amblem bombe koja eksplodira simbolizovao je ustašku revolucionarnu pobunu protiv jugoslovenske države. Iako su ustaške propagandne brošure i novine bile dvosmislene po nacionalnom pitanju, većina ustaša se slagala da će u budućoj hrvatskoj državi srpska manjina biti uklonjena. Nasuprot tome, muslimani u Bosni su proglašeni hrvatskom „krvnom braćom“. Ustaški pokret nastao je tobože kao odgovor na uvođenje monarhističke diktature od strane jugoslovenskog kralja Aleksandra, nakon ubistva vođe Hrvatske seljačke stranke (HSS) Stjepana Radića u jugoslovenskoj skupštini 20. juna 1928.
Većina ustaša u kampovima za obuku sa Pavelićem i Perčecom bili su radnici, seljaci i pomorci, ali je postojao i intelektualniji „domaći” ogranak ustaškog pokreta koji su predvodili studenti Hrvatskog sveučilišta u Zagrebu. Uz to, postojala je i šira grupa radikalno-desničarskih i separatističkih intelektualaca, umetnika, naučnika i pisaca koji formalno nisu bili deo ustaškog pokreta, ali koji su delili njegovu viziju autoritarne, etnički čiste velike Hrvatske. Ovi intelektualci će kasnije postati izuzetno uticajni u kulturnoj, socijalnoj, ekonomskoj i rasnoj politici države. U međuvremenu su mladi ustaški intelektualci pod vođstvom Mladena Lorkovića i Branimira Jelića, obojica doktorandi, osnovali kancelariju u Berlinu. Studenti iz hrvatskih porodica u dijaspori u Nemačkoj, kao što su Teodor Uzorinac i Fric Valjavec, nisu formalno bili deo ustaškog pokreta, ali su zahvaljujući svojim pozicijama u raznim nacionalsocijalističkim istraživačkim centrima uticali da hrvatski nacionalizam zadobije nacističke osobine. Do kasnih 1930-ih, ustaške ideje postaju sve snažnija i među nekim pripadnicima hijerarhije Katoličke crkve u Hrvatskoj, ali posebno među seoskim sveštenicima i franjevcima, kao i mladim katoličkim intelektualcima i katoličkim omladinskim organizacijama. Tokom 1930-ih, nekoliko ustaša-emigranata vratilo se u domovinu da vrše terorističke napade, često napadajući jugoslovenske institucije kao što su zgrade Sokola i žandarmske stanice. Vozovi i infrastrukturni objekti takođe s bili mete. Ilegalni pripadnici ustaškog pokreta koji su ostali u Jugoslaviji ponekad su vršili napade na institucije ili planirali atentate na pojedince povezane sa jugoslovenskim režimom.
Sve do sredine 1930-ih, fokus radikalnog nacionalizma bio je „problem” srpske manjine. Međutim, krajem 1930-ih antisemitizam počinje da zauzme istaknuto mesto u u književnim delima i u političkoj publicistici, jer su Jevreji identifikovani sa održavanjem jugoslovenske države. Eseji u intelektualnim časopisima su takođe usvojili nacionalsocijalističke ideje o ekonomiji, državi i rasnoj nauci.
Ustaški vrh i njegova baza ostali su u Italiji. Sporazumom Cvetković-Maček iz avgusta 1939. stvorena je Banovina Hrvatska. Dozvoljen je povratak oko 200 ustaških emigranata, ali ne i rukovodstva. Do 1940. regrutovano je oko 2.000 novih članova i povećno je suprotstavljanje Sporazumu i hrvatskom banu Ivanu Šubašiću, koji je služio u srpskoj vojsci na Solunskom frontu. HSS, sa svojim vođom Vladkom Mačekom kao potpredsednikom u novoj jugoslovenskoj sporazumaškoj vladi stekli su kontrolu nad unutrašnjom administracijom banovine. HSS-ov režim se ubrzo suočio sa ekonomskim problemima i rastućim komunističkim uticajem, kao i sa izazovom ustaša i njihovih terorističkih napada. U decembru 1940. godine banovinska policija uhapsila je jedan broj ustaških aktivista. Do 1941. šira narodna podrška ustašama ostala je ograničena, ali je nastavila da raste na zagrebačkom univerzitetu, gde su neki od njegovih članova zagovarali nacističku ideologiju i antisemitizam, kao i na novim teritorijama Banovine sa mešovitim hrvatsko-srpskim stanovništvom. U martu i aprilu 1941. došlo je do vojnog puča u Beogradu, a potom i do napada sila Osovine i brzog poraza jugoslovenske vojske. Prvo su Maček, a potom i mađarski režim odbili nacističku ponudu da formiraju novu vladu Hrvatske. Ustaško vodstvo u Italiji je spremno prihvatilo poziv i vratilo se u Zagreb.
Nova država, rasni zakoni i „revolucija krvi“
Nezavisnu Državu Hrvatsku 10. aprila 1941. zvanično je proglasio Slavko Kvaternik, koji je ubrzo postao komandant hrvatskih oružanih snaga. Nekoliko dana kasnije vratio se Pavelić i, kao poglavar ustaškog pokreta, proglasio se za poglavnika nove države, formalno zaklevši svoju vladu. Jedan od prvih činova ustaškog pokreta nakon dolaska na vlast bilo je uvođenje niza rasnih zakona protiv Jevreja i Roma. Romi su pre 1941. godine jedva bili zastupljeni u ustaškoj rasnoj propagandi, ali nakon osnivanja nove države, partijske novine počele su da ih povezuju sa nečistim navikama, nomadskim načinom života i kriminalom u gradovima. Zajedno sa Jevrejima, oni su definisani kao nearijevski narod prema rasnom zakonodavstvu države. Krajem aprila 1941. godine doneta su dva zakona: o rasnoj pripadnosti i o zaštiti i časti arijevske krvi hrvatskog naroda. Ti zakoni u velikoj meri bili su kopija Nirnberških zakona. Pema zakonima Jevreji i nearijevci bili su svi pripadnici države sa tri pretka drugog kolena (u nekim slučajevima sa oba roditelja), dok su pripadnici hrvatske države sa samo jednim jevrejskim pretkom mogli dobiti puno hrvatsko državljanstvo. Za Rome i Sinte, zakoni su bili još stroži, definišući kao Rome svakoga ko je imao najmanje dva romska pretka drugog kolena. Ovi rasni zakoni dopunjeni su zakonom o državljanstvu koji je kao državljanina definisao državnog pripadnika arijevskog porekla koja nije radio protiv „oslobodilačkih težnji“ hrvatskog naroda i koji je bio spreman da služi hrvatskoj državi i narodu. Za razliku od pripadnika države, samo državljanin je bio nosilac političkih prava. To je značilo da oni pripadnici države koji se ne smatraju arijevcima ili koji nisu definisani kao državljani nemaju zakonsku zaštitu i mogu biti proganjani. Jevreji su morali da se registruju kod vlasti i da nose žutu zvezdu na ruci i na leđima koja označava njihovo jevrejsko poreklo. Prodavnice u vlasništvu Jevreja morale su biti označene na sličan način, dok su sve državne institucije morale da popune upitnike za sve zaposlene sa detaljima ne samo o njihovom rasnom poreklu, već i o njihovom “arijevskom „ponašanju“. Zakonom o rasnoj pripadnosti pri Ministarstvu unutrašnjih poslova osnovan je Rasno-politički komesarijat za odlučivanje o graničnim slučajevima i izuzecima od zakona. Jedna od novina zakona bila je da neko ko je klasifikovan kao nearijevac i koji može da dokaže da je učinio nešto „zaslužno“ za hrvatski narod može da se kod Ministarstva unutrašnjih poslova prijavi za status „počasnog arijevca“. Tokom proleća i leta 1941, hiljade Jevreja i mali broj Roma su se prijavili za počasni arijevski status. Međutim, osim nekoliko istaknutih pristalica ustaškog pokreta i supruga vodećih ustaša, većina ovih molbi je odbijena; čak i među onima koji su dobili počasni arijevski status, mnogi su na kraju uhapšeni i deportovani u logor Jasenovac-Stara Gradiška gde su ubijeni. Antisemitski ton je bio naglašen u prvih nekoliko nedelja postojanja države kada je Andrija Artuković, ministar unutrašnjih poslova, izjavio da će jevrejsko pitanje biti „još radikalnije rešeno” u hrvatskoj državi nego što je to bilo čak i u nacističkoj Nemačkoj. Trećim zakonom, Zakonskom o zaštiti arijevske krvi i časti hrvatskog naroda, zabranjeno je Jevrejima bilo kakvo učešće u društvenom, omladinskom, sportskom i kulturnom životu hrvatskog naroda.
Represija nad Jevrejima počela je skoro odmah posle proglašena nove države. U Zagrebu je 10-11. aprila 1941. uhapšena grupa uglednih Jevreja i zatvorena kako bi se iznudila otkupnina. Isto se dogodilo u Osijeku 13. aprila gde je hrvatska i folksdojčerska rulja spalila sinagogu i jevrejsko goroblje. Sinagoge širom države su uništene između 1941. i 1942. uključujući sefardsku sinagogu Il Kal Grandi u Sarajevu (koju su uništili njemački vojnici i njihove ustaške pristalice ubrzo nakon što su ušli u grad 15. aprila 1941.) i sinagogu u Zagrebu koja je je srušena ciglu po ciglu od oktobra 1941. do aprila 1942. po nalogu ustaškog načelnika Ivana Vernera. Jedno od prvih masovnih hapšenja Jevreja dogodilo se početkom maja 1941. godine kada je ustaška policija u Zagrebu uhapsila 165 jevrejskih mladića, od kojih su mnogi bili članovi sportskog kluba Makabi, i deportovala ih u koncentracioni logor Danica u Koprivnici i odatle u koncentracioni logor Jadovno kod Gospića gde su svi osim trojice ubijeni. U maju i junu te godine ustaške vlasti osnivaju logore za Jevreje koji su u Hrvatsku došli kao izbeglice krajem 1930-ih i početkom 1940-ih, kao i za Jevreje iz Bihaća, Karlovca, Sarajeva, Varaždina, Bjelovara i drugih gradova. Neki od ovih Jevreja, posebno izbeglice, odmah su ubijeni, ali je većina, uključujući veliki broj dece, deportovana u Jadovno gde su likvidirani. Druge jevrejske institucije, osim onih iz jevrejske zajednice, nasilno su zatvorene, a dva državna jevrejska fudbalska tima u Zagrebu i Osijeku zabranjena su.
Paradoksalno, iako Srbi nisu bili podvrgnuti rasnim zakonima, oni su verovatno bili žrtve najteže represije u periodu formiranja države. Teror nad Srbima brzo je postao sistem za sebe. Samo nedelju dana nakon uspostavljanja države 17. aprila 1941. godine, donet je zakon kojim se stvara pravni osnov za hapšenje, zatvaranje i streljanje uglednih Srba. Zakonskom o odbrani države propisano je da će svako ko je uvredio „čast ili vitalne interese hrvatskog naroda ili na bilo koji način ugrozio opstanak NDH, makar i pokušajem” biti smatran krivim i mogao je biti osuđen na smrt. Većina ovakvih suđenja vođena je pred novim vanrednim sudovima, a kasnije i pred vanrednim mobilnim sudovima, kojima su uglavnom predsedavali ustaške sudije ili fanatični partijski aktivisti. Oni koji su proglašeni krivima su, u većini slučajeva, osuđeni na smrt, s tim da je kazna morala biti izvršena ne duže od tri sata nakon izricanja kazne. Sudovi nisu kažnjavali isključivo Srbe, već i Jevreje i Rome, dok su Hrvati takođe mogli biti izvedeni pred sud za krivična dela, od obavljanja abortusa do gomilanja osnovnih potrepština. Međutim, Srbi su bili glavna meta i oni su činili ogromnu većinu žrtava. U prvih nekoliko meseci postojanja države, ustaški ministri i partijski lideri održali su niz skupova na kojima su direktno pretili Srbima. Na primer, Milovan Žanić, predsednik Zakonodavnog veća, izjavio je na mitingu 6. juna da su Srbi došli u Hrvatsku kao „imigranti“ i „raširili se kao ježevi“ i da će sada morati da odu. „Ovo je hrvatska zemlja i nikoga drugog, i nema metoda koje nećemo upotrebiti da bismo ovu zemlju učinili istinski hrvatskom i očistili je od svih Srba koji su nas vekovima ugrožavali i koji bi to ponovo učinili prvom prilikom.” Pre toga, na mitingu u Sanskom Mostu, u Bosni, 30. maja 1941, Viktor Gutić, partijski šef u Bosanskoj Krajini, rekao je svojim sledbenicima da je „objavio drastične propise za potpuno ekonomsko uništenje (Srba) i da će uslediti novi za njihovo potpuno istrebljenje“. Pozvao je svoje sledbenike da ih “unište gdje god ih nađu” kako bi zauvek nestali iz Hrvatske. Istovremeno, donete su i prve zakonodavne mere za masovno proterivanje srpskih civila u Srbiju. Zakon iz aprila 1941, na primer, naložio je deportaciju Srba koji su se kao dobrovoljci nastanili u Hrvatskoj posle 1918. i konfiskaciju njihove imovine i imanja. U nekim krajevima kao što je Bosanska Krajina, ustaški zvaničnici su naredili hitno proterivanje Srba i Crnogoraca koji su se na tom području naselili posle 1918. godine i pre objavljivanja zakona, što ukazuje da je opšti plan za proterivanje Srba dogovoren unutar ustaškog pokreta čak i pre nego što je došao na vlast 1941.
Ekonomsko uništenje „nepoželjenih elemenata“
Ustaška strategija prema Srbima, Jevrejima i Romima pratila je obrazac većine genocida: prvo su žrtve bile izolovane, zatim lišene svih sredstava za samostalnu egzistenciju i na kraju etnički očišćene ili, češće, ubijane. Jedan od prvih akata u ovoj opštoj politici bio je niz naredbi koje su objavili Ravnateljstvo ustaške policije u Zagrebu i područni ustaški redarstvenici u drugim gradovima kojima se Srbima i Jevrejima naređuje da se presele u određene delove gradova. Za njih su važili strogi policijski čas i propisi o tome gde i kada mogu da kupuju ili budu napolju. Iako je policjski čas važio i za Hrvate, ta mera je, kad se odnosila na Srbe i Jevreje, imala za cilj da ih odvoji od šire hrvatske populacije i bila je praćena raznim pokušajima da se spreči međusobno opštenje Srba, Jevreja i Hrvata. Osim toga, ustaške vlasti su uvele ekonomske mere za osiromašenje srpske i jevrejske zajednice. Nakon uspostavljanja nove države, skoro svi zaposleni Jevreji i Srbi otpušteni su iz policije, administracije, privrede i obrazovanja. Osnovne državne službe sa mnogo zaposlenih, kao što su zdravstvo i pravosuđe, bile su obavezne da Ministarstvu unutrašnjih poslova podnesu spiskove svih zaposlenih Srba i Jevreja radi otpuštanja. S obzirom na nedostatak stručnih kadorva, naročito u zdravstvu, to se u praksi nije uvek dešavalo i neki su uspeli da zadrže svoje pozicije. U drugim slučajevima, Srbe i Jevreje koji su se nalazili na upravljačkim položajima u državnim preduzećima denuncirale su u nacionalnim novinama njihove kolege, što je bio siguran znak da će uskoro biti smenjeni. Ministarstvo za socijalno staranje i zadruge je 23. maja 1941. godine izdalo propis prema kome su privatni poslodavci mogli otpustiti svoje zaposlene uz otkazni rok od jednog meseca i dvomesečnu platu ako, po mišljenju poslodavca, nisu ispunili svoje dužnosti. Zvanično, ovaj propis je predstavljen kao sredstvo za povećanje ekonomske efikasnosti u privatnom sektoru. Međutim, svrha je bila da rukovodioci preduzeća otupuste svoje zaposlene, “strane elemente”, odnosno Srbe, Jevreje, Rome i druge nehrvate. Iako su neki poslodavci pogrešno shvatili značenje zakona i umesto toga otpuštali loše radnike Hrvate, zakon je uglavnom efikasno primenjen, praćen denuncijacijama u preduzećima. Namera je bila da se upražnjena radna mjesta popune hrvatskim radnicima, čime bi se preduzeća očistila od „stranog” uticaja i obezbedila puna zaposlenost. Masovno otpuštanje srpskih, jevrejskih i romskih radnika dovelo je do njihovog skoro trenutnog osiromašenja, pogoršanog konfiskacijom srpskih i jevrejskih bankovnih računa i pljačkanjem sefova. Istovremeno, Ministarstvo za ekonomsko planiranje – Ured za privrednu obnovu (kasnije preimenovana u Državnu direkciju za privrednu obnovu) počelo je da sprovodi konfiskaciju i nacionalizaciju srpskih, jevrejskih i romskih preduzeća i imovine. Osiromašeni i na ivici gladi, pojedini Srbi iz srednje klase i profesionalci zatražili su dozvolu da „emigriraju“ u Srbiju, u okviru čega su morali da potpišu dokument kojim se zauvek odriču hrvatskog državljanstva i svakog potraživanja svoje bivše imovine. Ovakva opcija je postojala za mali broj Jevreja. Neki koji su osetili opasnost odmah su uspeli da pobegnu na jadransku obalu koju su okupirali Italijani, a odatle u Italiju, ali je većina čekala, pokušavajući nekako da preživi i nadajući se da bi ih izjave lojalnosti mogle spasiti od progona.
Masovne konfiskacije i otpuštanja bili su pretežno urbani proces. Na selu su lokalne „divlje“ ustaške milicije zajedno sa studentskim i policijskim jedinicama upućenim direktno iz Zagreba sprovodile program „čišćenja“ srpskog stanovništva, a ponekad i Jevreja. U mnogim slučajevima lažne optužbe za pobunu bile su izgovor za masovna hapšenje Srba koji bi potom kamionima bili odvezeni na ivicu kraških jama gde bi ih ubijali sekirama, čekićima i noževima i bacali u jame. Često je to bilo praćeno uništavanjem pravoslavnih crkava, srpskih i jugoslovenskih spomenika i objekata koji su pripadali srpskoj zajednici. Najpre su bili hapšeni i ubijani lokalni intelektualci ili svi odrasli Srbi na određenom području, ali kasnije sve je više bilo masakriranja žena, dece i staraca, posebno u slučajevima kada su odrasli muškarci pobegli u šumu. Posebna karakteristika ubistava bila je njihova krvožedna i ritualna priroda. Žrtve su obično bile brutalno mučene pre nego što su ubijene, a njihova ekshumirana tela su često pronalažena unakažena i kastrirana. Ovaj period masovnog ubijanja na selu poklopio se sa počecima kulta mučeništva palih ustaša, a ustaški ideolozi su ga nazivali „revolucijom krvi“.
Masovne deportacije i drugi talas “čišćenja”
Jedna od neposrednih posledica masakra na selu bila je pojava oružane srpske pobune. Ona je počela u malim razmerama, ali se brzo proširila i, pod vođstvom komunističkih aktivista, ubrzo poprimila karakter masovnog ustanka. Do kasnog leta, veliki delovi sela su već bili van kontrole ustaških vlasti i zapovednici regularne hrvatske vojske, domobrana, kao i pojedini ustaški zvaničnici žalili se na neselektivne masakre milicija. Krajem juna 1941. Pavelić je sazvao hitan sastanak svih oblasnih ustaških poglavara u Zagrebu. On ih je osudio što su dozvolili milicijama da stvaraju haos na selu, kritikovao ih je što su otišli dalje od dobijenih naređenja i žalio se da, iako su ciljevi milicija bili i državni, mora da postoji „naredba“ za čišćenje. Preko noći je prekinuo čišćenje i naredio milicijama da prestanu sa akcijama, a bilo je čak i nekoliko procesuiranja pred ustaškim disciplinskim i krivičnim sudom pripadnika milicija koji su počinili posebno stravične zločine. Oni su postali žrtveni jarci za zločine pokreta i države. U razgovoru sa regionalnim liderima najavljen je i početak nove politike koja je imala za cilj proterivanje velikog broja Srba koji su trebali da budu deportovani kroz seriju „logora za preseljenje” u Srbiju. Odluka o preseljavanju desetina hiljada Srba bila je rezultat dogovora između nemačkih okupacionih vlasti i ustaškog režima sredinom juna 1941. Na tom sastanku je odlučeno da, u zamenu za prihvatanje 100.000 „nelojalnih“ slovenačkih izbeglica, Hrvatskoj će biti dozvoljeno da protera sličan broj Srba. Potajno su ustaške vlasti htele da proteraju daleko veći broj Srba nego što je to bilo predviđeno sporazumom. Država je uspela da protera oko 160.000 Srba pre nego što je proces zaustavljen. U međuvremenu je formirano posebno ministarstvo, Državno ravnateljstvo za gospodarstvenu ponovu (DRP) sa regionalnim ograncima širom države da bi se omogućila masovna proterivanja Srba i oduzimanje njihove imovine.Od trenutka kada je ustaški pokret došao na vlast, demografski statistički zavodi, poput Hrvatskog državnog zavoda za statistiku i Hrvatskog zavoda za rad, radili su na prikupljanju statističkih podataka o broju Srba, Jevreja i Roma. DRP je nastavio ovaj posao, slanjem upitnika lokalnim filijalama tražeći informacije o broju Srba, veličini njihovih farmi i imanja i vrednosti imovine. Druga institucija, Zavod za kolonizaciju, osnovana je da organizuje naseljavanje hrvatskih i slovenačkih seljaka na prazna srpska imanja. Posebna milicija u okviru DRP-a, pratila je Srbe, vršila preseljenje i upravljala logorima za preseljenje. U početku su bili prvo proterani imućni i obrazovani Srbi, ali su ubrzo obuhvaćeni svi slojevi Srba. Iako je proces trebalo da bude organizovan efikasno, u praksi je bio brutalan i neselektivan. U nekim slučajevima masovno je deportovano srpsko stanovništvo iz čitavih gradova. Deportovanima je bilo dozvoljeno da sa sobom ponesu ono što može da stane u vreću od pedeset kilograma, kao i dragocenosti i novac. Međutim, u praksi su se često dešavale pljačke na putu, a šef DRP-a Josip Rožanković je izdavao uputstva osoblju da podstakne Srbe da sa sobom ponesu što više dragocenosti i novca kako bi ih bilo lakše oduzeti. Uslovi u logorima su bili izuzetno loši, a stopa smrtnosti visoka. Došlo je i do najmanje jedne pobune koja je rezultirala masovnim streljanjem logoraša. U strahu od onoga što ih čeka u logorima, neki Srbi su se obraćali vlastima i tražili dobrovoljnu „emigraciju“, dok su drugi tražili da pređu u katoličanstvo u nadi da će im biti dozvoljeno da ostanu u Hrvatskoj.
Za kratko vreme, nasilje tokom deportacija dovelo je do pojačanog otpora Srba jer su mnogi pretpostavljali da ih ustaše odvode na egzekuciju. U nekim krajevima Srbi su se povlačili u planine i brda oko svog grada i napadali ustaške milicije ili vojsku kada su one došle da odvedu lokalno stanovništvo. O opštem neuspehu kampanje deportacije takođe svedoče i pokušaji Srba da ponovo pređu granicu i vrate se svojim kućama u Hrvatskoj. Naglo okončanje proterivanja zamenio je drugi talas čišćenja od strane milicija koji je imao za cilj da trajno slomi ustanak i iskoreni veliki broj Srba. Ovaj drugi talas masakra, kao i prvi, uključivao je i „divlje“ ustaše” i elitne jedinice iz Zagreba. Dok su mnogi srpski civili postali žrtve masovnih ubistava od strane ustaša, masakri su podstakli proširivanje ustanka. Krajem leta nemačke okupacione vlasti vršile su pritsak na ustaško rukovodstvo da prekine masakre nad Srbima, jer veliki delovi ruralnih teritorija nisu bili pod kontrolom. Ustaške jedinice su po naredbi načelnika policije Božidara Čerovskog naglo povučene iz akcija čišćenja sela u Zagreb i u narednih nekoliko meseci milicije su ili raspuštene ili spojene u jedinice “ustaške vojnice”, zvanične partijske vojske. U tom periodu počelo je da se javlja novo rešenje za srpsko pitanje u vidu programa masovnog prisilnog pokatoličavanja kako bi se „preobrazili” u Hrvate. Početkom leta bilo je sporadičnih konverzija, ali je politika sistematskog preobraćenja počela tek u jesen. Dok većina istoričara smatra da je takva odluka doneta od strane vrha vlasti NDH i da je proizašla iz političkih debata unutar ustaškog pokreta, kao i nemačkih okupacionih vlasti, moguće je da je geneza ideje o programu masovnog preobraćenja potekla od samih žrtava. Hiljade Srba su, u atmosferi terora, u proleće i leto pisali raznim državnim ministarstvima tražeći pokatoličenje kako bi ostali u državi i izbegli progon.
Prisilna asimilacija, institucionalizovano masovno ubijanje i „revolucija duha“
U kasno leto 1941. pri DRP-u je osnovana Sekcija za veroispovest, koju je vodio mladi franjevac Dionizije Juričev. Njegova kancelarija je bila zadužena za regrutovanje sveštenika i monaha koji su trebali da putuju na sela kao „misionari“ i preobraćuju lokalno srpsko stanovništvo u katoličanstvo. Memorandum o preobraćenju sačinio je Radoslav Glavaš, radikalni mladi fratar i službenik Ministarstva vera. Memorandum je izričito predviđao da Srbima iz srednje klase i obrazovanima treba zabraniti preobraćenje zbog toga što je njihov srpski identitet previše jak da bi se mogao promeniti. U periodu između kasnog leta i početka 1942. odvijao se program masovnih konverzija; procenjuje se da je u ovom periodu pokatoličeno oko 70.000 Srba. Sama verska uputstva i obred bili su rudimentarni: Srbima su u većini slučajeva jednostavno izdavane počasne povelje, a zatim se podvrgavani obredu preobraćenja. Uprkos navodno religioznoj prirodi programa, neki od mlađih sveštenika koji su regrutovani kao misionari bili su ozloglašeni po svom nasilju i radikalnim nacionalističkim stavovima. Većina masovnih ceremonija preobraćenja, u svakom slučaju, odvijala se u prisustvu naoružanih ustaških jedinica. Do februara 1942. proces konverzije je uglavnom bio okončan i na kraju je ocenjen kao neuspešan. Ustaški pokret je bio oštro podeljen u odnosu prema Srbima i mnoge radikalne ustaše nisu prihvatali da Srbi postanu Hrvati, insistirajući da su oni rasno inferiorni „nomadi“ koje treba ubijati. Kada su Srbi shvatili da ih prelazak na katoličanstvo neće spasiti od progona, njihovo učestvovanje u ceremonijama preobraćenja drastično je opalo.
Rasna politika ratne Hrvatske može se generalno podeliti na dva različita perioda: period između aprila i kraja septembra 1941. je period takozvane „revolucije krvi“ u kome su krvožedna masovna ubijanja i deportacije Srba bili na vrhuncu, a režimski tvrdolinijaši i “kultura milicije” bili dominanteni. Period od početka 1942. do sredine 1944. godine je tzv. „revolucija duha“, kada su nacionalnu politiku određivali „umereniji“ i pragmatičniji mladi tehnokrati unutar administracije koji su zalagali za manje nasilnu i genocidnu politiku prema srpskoj manjini. To ne znači da je teror nad Srbima prestao. Do jeseni 1941. politika sistematskog istrebljenja je dostigla vrhunac, veliki masakri Srba su se potom dešavali samo u izolovanim slučajevima i od strane elitnih partijskih odreda smrti, poput Crne legije Jure Francetića, kao deo širih državnih „protivbanditskih operacija”. Umesto toga, teror je institucionalizovan kroz sistem koncentracionih logora. Prvi logor osnovan je u gradu Koprivnici svega pet dana nakon uspostavljanja države, a prvi logor u kojem je ubijen veći broj civila, Krušičića u Travniku, otvoren je nedelju dana nakon toga. Prvi stalni logor bio je kompleks logora Jadovno-Pag-Slana osnovan na području Gospića krajem aprila 1941. godine. Većina logoraša bili su Srbi i Jevreji, iako je u njemu bio interniran i manji broj Roma i „antinacionalnih“ Hrvata. Postojali su posebni logori za žene i decu i za Jevreje i Srbe. Logori su se nalazili u blizini kraških krajeva sa brojnim jamama. Do njih je pristup bio težak pa su zbog toga bile idealna lokacije za masovna ubijanja. Dok su mnogi logoraši odvođeni u kraške jame i likvidirani, drugi su radili ili umirali od gladi. Kada je ustaško rukovodstvo pristalo da dozvoli italijanskim okupacionim vlastima da zauzmu prostor u kome se nalazio kompleks logora, naredilo je logorskom osoblju da ih zatvore i likvidiraju preostale zarobljenike. Nakon što su ustaške snage napustile to područje krajem avgusta 1941. Druga italijanska armija preuzela je kontrolu, a specijalni tim za dezinfekciju od pedesetak vojnika ekshumirao je masovne grobnice logoraša na Slani i spalio ih na velikim pogrebnim lomačama kako bi se sprečila zaraza i zagađenje voda. To je trajalo deset dana. Iako je teško utvrditi broj žrtava u tri logora, široke procene se kreću između 10.000 i 48.000 ubijenih zatvorenika u logoru Jadovno i 4.000 i 12.000 logoraša u logorima Metajna i Slano.
Daleko najveći stalni koncentracioni logor izgrađen na teritoriji države bio je logor Jasenovac-Stara Gradiška. Za razliku od logora Jadovno, koji je bio zamišljen isključivo kao mesto istrebljenja, kompleks logora Jasenovac imao je dvostruku svrhu kao logor smrti i logor prinudnog rada. U ustaškoj propagandi predstavljan je kao radni i sabirni logor u koji su logoraši slani na prevaspitavanje u vrednosti „novog poretka“. Verovatno je ideja o koncentracionom logoru potekla od Vjekoslava “Maksa” Luburića dok je bio u izbeglištvu 1930-ih. Međutim, izgleda da je u kasno leto 1941. godine, nakon što je postavljen za načelnika Trećeg biroa Ustaške nadzorne službe, koja je upravljala sistemom koncentracionih logora, barem jednom putovao u Treći rajh, zajedno sa delegacijom ustaških zvaničnika tokom kojeg je posetio nacističke koncentracione logore Dahau i Oranijenburg. Impresioniran onim što je video, koristio je ove kao model za Jasenovac. Izgradnja logora počela je avgusta 1941. u selu Jasenovcu naseljenom Srbima, a logor je do jeseni bio potpuno operativan; u njega su odmah potom zatvoreni stanovnici samog Jasenovca. U glavnom logoru Jasenovac bili su smešteni muški zatvorenici, dok su u Staroj Gradiški bili smešteni žene i deca. Među logorašima bilo je i antifašistički i liberlano opredeljenih Hrvata i muslimana, ali su ogromnu većinu zatvorenika činili Srbi, Jevreji i Romi. Skoro 60 posto svih žrtava bili su Srbi. Nije jasno koliko je ljudi stradalo u logoru. Broj do sada potvrđenih smrtnih slučajeva je oko 83.000, iako bi stvarni broj mogao biti znatno veći. Mnoge od zarobljenika pogubili su ustaški stražari, a drugi su umrli od teškog rada, gladi i bolesti.
Dok je retorika o Jevrejima i dalje bila otvoreno antisemitska i uništavajuća, od kraja 1941. diskurs o Srbima je počeo da evoluira, odražavajući promene politike. Prvobitno, Srbi su opisani kao rasno inferiorni „Vlasi“ i nestabilna mešavina balkanskih nomadskih plemena. Iako ovakvi članici nikada nisu potpuno nestali, njihov broj i intenzitet je opao. Sve češće, posebno tokom kampanje preobraćenja, u člancima i esejima se tvrdilo da su Srbi u Hrvatskoj bivši Hrvati katolici koji su bili primorani da pređu na pravoslavlje tokom otomanske okupacije Bosne i da su usvojili srpski identitet kao rezultat prozelitske delatnosti srpskih pravoslavaca. Razna državna ministarstva propagande izdavale su knjige i pamfleta u kojima su obični srpski radnici i seljaci izražavali radost što su u mogućnosti da se „ponovo preobrate“ u katoličanstvo. Početkom februara 1942, prilikom otvaranja Hrvatskog državnog sabora, Pavelić je najavio osnivanje Hrvatske pravoslavne crkve, srpska manjina će od tada biti označena kao „Hrvati pravoslavne vjere“. Najava je istovremeno bila i priznanje neuspeha kampanja genocida i prisilnog preobraćenja. Srpski pravoslavni hramovi koji su bili zatvoreni ponovo su otvoreni, a pravoslavni sveštenici su regrutovani iz ruske dijaspore. Uprkos činjenici da je većina srpskih pravoslavnih sveštenika ili ubijena ili pobegla u proleće i leto 1941. godine, a mnoge pravoslavne crkve spaljene ili rekvirirane, partijska štampa je predstavljala osnivanje Hrvatske pravoslavne crkve kao čin koji je obezbedio „ravnopravnost” Srba. U Saboru su rezervisana mesta za predstavnike „pravoslavnih Hrvata“; Srbima je dozvoljeno da se prijave za pristupanje u radne jedinice hrvatske vojske, a osnovana je i katedra za pravoslavne studije na Bogoslovnom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu. Srpska zajednica je dobila i svoje novine „Glas pravoslavlja“ koje su širile proustašku propagandu i veličale iz istorije poznate „pravoslavne Hrvate.“ Ipak, Srbi su nastavili da pristupaju partizanskom otporu u velikom broju jer teror, iako više nije bio sistematski, nije prestao. Srbe su i nakon što su zvanično dobili građansku „jednakost” deportovali u Jasenovac i druge koncentracione logore i masovno ubijali partijski odredi smrti kao što su “Crna legija” ili “Poglavnikov tjelesni zdrug”, kao i lokalne „divlje milicije “. Najveći pojedinačni masakr koji je počinio ustaški pokret dogodio se krajem leta 1942. godine u gradu Zemunu kada su hiljade srpskih civila masakrirane na lokalnom pravoslavnom groblju od strane ustaške partijske milicije predvođene Viktorom Tomićem, kao deo državne borbe protiv pobunjeničkih aktivnosti. Sve u svemu, u periodu od 1941. do 1945. godine na teritoriji ratne Hrvatske moglo je nastradati čak 350.000 Srba od ukupno 1,8 miliona srpskog stanovništva u NDH, ili oko 20% ukupne populacije. Nisu svi ubijeni od ustaškog režima, ali velika većina jeste.
U svakom slučaju, „integracija“ Srba u državu bila je krajnje ograničena. Mnogi od njih su nastavili da žive u stanju stalnog straha na marginama društva. Nadalje, pokušaj asimilacije Srba u ovom periodu rezultirao je i osnivanjem niza ustaških logora za srpsku decu, posebno nakon antiustaničke operacije na Kozari. Tada su oduzimana mala dece i bebe od majki i držana u nehigijenskim i očajnim uslovima u logorima kao što su Sisak, (deo kompleksa Jasenovac-Stara Gradiška), gde su bila zatočena i jevrejska i romska deca, i Jastrebarsko, u koje su mnoga deca prebačena iz ženskog i dečjeg logora Stara Gradiška. Zvanično predstavljeni kao „domovi za prevaspitavanje dece“, u ovim logorima već duboko traumatizovana deca su bila primorana da nose ustaške uniforme, koriste ustaške pozdrave i uče ustaške pesme sa namerom da razviju ustašku svest. Dok je deo osoblja u ovim logorima davao sve od sebe da pomogne deci, mnogi drugi, uključujući brojne časne sestre, postupali su prema bebama sa neverovatnom okrutnošću. Značajan broj dece je umro od bolesti kao što je tifus, dok su druga umrla od gladi ili su ubijena. Srećnije su spasile medicinske sestre i lekari Crvenog krsta na čelu sa Kamilom Breslerom, Dianom Budsavljević, Janom Koh i Tatjanom Marinić. Ta su deca smeštena u lokalne hrvatske porodice, od kojih su se mnoge protivile politici ustaškog režima. Paradoksalno, ustaški režim je ove humanitarne akcije koristio u propagandnim filmovima kako bi potkrepio svoju tvrdnju da su ti logori pružili zaštitu nevinoj „hrvatskoj pravoslavnoj“ deci od partizanskog „terora“.
Iako su između 1942. i 1944. godine tvrdolinijaši u režimu bili očišćeni i potisnuti na marginu, pritisak za povratak masovnog ubijanja iz perioda milicija od strane ustaške baze i među tvrdolinijašima se pojačavao. Ne samo da su postojali sve jači zahtevi aktivista da se vrati „revolucija krvi“, nego su i tvrdi, radikalni kadrovi u višim ustaškim ešalonima, poput Francetića i Tomića i dalje bili na vodećim pozicijama. Paradoksalno, postali su sve važniji za rukovodstvo kako je pobuna jačala. U nekim aspektima, takođe, rasistička retorika o Srbima je jednostavno preneta na partizane koji su u ustaškoj propagandi racijalizovani kao Srbi, Jevreji i rasno hibridni, nomadski azijski razbojnici. U tom smislu, Srbi više nisu bili rasna grupa definisana kao politički neprijatelj, već politički neprijatelj definisan u rasnim terminima. Na drugim mestima, duh originalne „revolucije krvi“ održavan je kroz književnost i poeziju koja je reprodukovala i veličala istrebljivačke fantazije iz perioda formiranja države.
Prestanak masovnog ubijanja Srba bio je praćen intenziviranjem konačnog rešenja „jevrejskog problema”. Jedna od ranih ustaških inicijativa u vezi sa Jevrejima bila je predlog za izgradnju jevrejskog naselja u Tenji, kod Osijeka. Predlog, koji su podneli savetnici Direkcije za privrednu obnovu, predviđao je da ovo naselje, po uzoru na jevrejski „uzorni grad“ Terezijanštat, bude agrarna kolonija u kojoj će Jevreji Hrvatske naučiti da budu samostalne zanatlije i poljoprivredni radnici. Guverner grada Osijeka smatrao je da će izgradnja naselja, finansirana prodajom oduzete jevrejske imovine, doneti trajno rešenje za jevrejski problem u Osijeku i okolini. Ipak, izgradnja je sporo napredovala i taj poduhvat ubrzo je pretvoren u koncentracioni logor sa nagomilanim hiljadama Jevreja iz Osijeka i okoline. Vrlo brzo, logoraši su transportovani u stalne koncentracione logore, 200 njih deportovano je u Jasenovac i 2800 u Aušvic. Tokom 1942. i početkom 1943. Jevreji su i dalje deportovani u Jasenovac i druge koncentracione logore. U maju 1943. godine, Hajnrih Himler je posetio Zagreb, nakon čega je 7. maja 1943. počela opšta hajka na preostale Jevreje u gradu, koju je izvršio Gestapo pod upravom Franca Abromhajta. Ova operacija je trajala oko nedelju dana i rezultirala je sakupljanjem oko 1700 Jevreja u Zagrebu i 300 iz okoline. Ovi Jevreji su odvedeni u koncentracioni logor u Aušvicu, uključujući i mnoge koji su prethodno dobili status „počasnog arijevca“. Nakon sloma fašističke Italije u septembru 1943, Rajh je preuzeo kontrolu nad regionima Pule i Rijeke, a 25. januara 1944. nemački vojnici su srušili sinagogu u Rijeci. U međuvremenu, u aprilu 1944. godine, Jevreji iz regiona Međumurja, koji je 1941. pripojen Mađarskoj, sakupljeni su i odvedeni u mađarski tranzitni logor pre nego što su transportovani u Jasenovac i Aušvic. Do raspada hrvatske države 1945. procenjuje se da je ubijeno oko 32.000 od 40.000 njenih jevrejskih državljana ili 80 posto. U isto vreme kada se propagandni rat protiv Srba kao pete kolone smanjivao, antisemitska propaganda je dostigla vrhunac pri čemu su Jevreji predstavljeni kao najveća pretnja opstanku države. Propagandna kampanja je kulminirala u leto 1942. antisemitskom izložbom koju je organizovalo državno ministarstvo propagande, održanom u Umetničkom paviljonu u Zagrebu pre nego što je krenula na turneju po celoj zemlji. Iako su neki Romi bili pogođeni kampanjama arijanizacije i čistki radne snage, masovno istrebljenje Roma i Sinta je sprovedeno tek u maju 1942. godine. U kasno proleće i rano leto 1942. pojačanje antiromske propagande praćeno je sakupljanjem i deportacijom celokupnog stanovništva Roma i Sinta u Jasenovac gde su likvidirani. Ukupno je stradalo 25.000 ili oko 96 posto svih Roma, što je najveći procenat žrtava od bilo koje grupe stanovništva u ratnoj Hrvatskoj.
Povratak na „revoluciju krvi“
Tenzije unutar ustaškog pokreta došle su do izražaja u jesen 1944. hapšenjem Ante Vokića, komandanta Ustaške vojnice, i Mladena Lorkovića, ministra inostranih poslova, kao i mnogih njihovih saveznika, pretežno režimskih „umerenih“. Zamenili su ih članovi tvrdolinijaške frakcije koja je ponovo bila na vrhuncu moći. U nizu govora u jesen i zimu 1944. godine, kada se država rušila iznutra, Pavelić i njegovi funkcioneri su se bunili protiv „petokolonaša” u partiji. To je bila pozadina talasa čistki “defetističkih“ i „mekih” elemenata unutar pokreta i režima. U atmosferi nadolazećeg sloma uklonjene su sve razlike između partije i države: stapane su državne i partijske vojne i građanske institucije i održavani su skupovi jedinstva i otpora u preostalim gradovima i naseljima pod ustaškom kontrolom. U međuvremenu, Vjekoslav Luburić je zadužen za ispitivanje osumnjičenih za umešanost u „puč“ protiv Pavelića. U atmosferi terora, februara 1945. Luburić je poslat u Sarajevo da ojača odbranu u gradu i suzbije neslaganje. Pet dana nakon dolaska u grad, Hitler je proglasio Sarajevo „tvrđavom“ koju je trebalo držati po svaku cenu i imenovao je generala Hajnca Katnera da organizuje odbranu grada u iščekivanju napada partizana. Katner je 24. februara organizovao banket u čast Luburića na kojem je najavio svoju nameru da uništi komunistički otpor u gradu. Luburić je imenovao devet ustaških oficira u specijalnu jedinicu za izvršenje egzekucija osumnjičenih i poznatih komunista i za dva meseca, koliko je plan bio na snazi, njegova vila je postala poznata kao „kuća terora“ pošto su preostali Srbi u gradu, kao i muslimanski i hrvatski komunisti i antifašist, likvidirani. Partizani su 1. marta 1945. pokrenuli Sarajevsku operaciju koja je imala za cilj da preuzmu kontrolu nad gradom od Nemaca i ustaša. Do početka marta, grad je bio opkoljen i odsečen od ostatka države. Dana 21. marta, otkrivena je navodna zavera za atentat na Luburića, a četvorica ustaša su kasnije ubijena u partizanskim napadima na grad. Potom su, u noći 27. na 28. mart, ustaše obesile 55 Sarajlija na ulične svjetiljke i drveće sa natpisima obešenima oko vrata „Živio poglavnik!”. Na one koji su pokušali da izvuku tela pucano je, jer su leševi trebali da budu ostavljeni kao primer. Luburić i njegovi ljudi su 4. aprila napustili Sarajevo. Ostalo je samo 350 ustaških policajaca i 400 naoružanih ustaša. Partizani su ušli u grad dva dana kasnije. Luburić je iz Sarajeva odleteo u Zagreb gde je unapređen u čin generala i, pošto su se partizanske snage približile prestonici, naredio je pogubljenje preostalih zarobljenika Jasenovca, ekshumaciju i spaljivanje leševa u masovnim grobnicama oko logora i uništavanje logorske evidencije. Nekoliko pojedinaca koji su posedovali inkriminišuće dokaze o Luburićevim ratnim aktivnostima, kao što je agent Gestapoa Kopel, likvidirano je po njegovom naređenju. Krajem aprila 1945. godine, samo dve nedelje pre sloma države, odobrio je egzekucije Lorkovića i Vokića, kao i brojnih drugih navodnih zaverenika. Do 5. maja, hrvatsko rukovodstvo je pobeglo, a ustaška visoka hijerarhija, uključujući Pavelića, otišla je nešto ranije. Istog dana kada je vlada otišla i deset dana pre oslobođenja Zagreba, doneta je zakonska uredba pod nazivom „Izjednačavanje pripadnika NDH po rasnom porijeklu“ kojom su formalno ukinuti svi rasni zakoni doneti tokom postojanja države. To što je zakon o ukidanju rasnog zakonodavstva, po kome su stotine hiljada ljudi ubijene, donet tek onog dana kada su pobegli protagonisti režima koji je doneo takve propise i sproveo teror koji ih je pratio, govori o prirodi ustaške države. Masovno istrebljenje nehrvatskih etničkih grupa, legitimisano mitom o ustaškoj oslobodilačkoj borbi, dao je novoj državi teritorijalnu definiciju, ali je, paradoksalno, bilo i najveći pojedinačni uzrok njene propasti. Uprkos pogubnom uticaju masovnih ubistava Srba, Jevreja i Roma na održivost države, pokret nije mogao, na kraju, da napusti takvu praksu. Period u kome su „divlje“ genocidne kampanje države zamenjene institucionalizovanim i „disciplinovanim“ terorom nastao je iz nepredviđenih okolnosti, a ne iz bilo kakve transformacije u odnosu rukovodstva prema „nepoželjnim elementima“. Ustaško rukovodstvo bilo je beznadežno frakcijski podeljeno na konkurentske interesne grupe, a uklanjanje “nepoželjnih elemenata” bila je jedina ideologija koja ih je ujedinila.
Naslov originala: The Ustaša Regime and the Politics of Terror in the Independent State of Croatia, 1941- 1945 by Rory Yeomans, Poglavlje iz knjige The Routledge Handbook of Balkan and Southeast European History, eds. John R. Lampe and Ulf Brunnbauer (London and New York: Routledge, 2021), p. 383-400.
Sa engleskog preveo Miroslav Samardžić, politikolog iz Zrenjanina